Mężczyzna i kobieta zawierając w kościele katolickim związek małżeński przeważnie robią to ramach tzw. ślubu konkordatowego, który mimo tego, że ceremonia odbywa się w kościele, wywołuje skutek nie tylko na gruncie prawa kanonicznego, ale również prawa świeckiego.
Orzeczenie między małżonkami rozwodu przez sąd świecki nie wywołuje skutku w sferze kościelnej. Tzw. rozwód kościelny jest w prawie kanonicznym niedopuszczalny. Na gruncie kodeksu prawa kanonicznego możemy mówić jedynie o stwierdzeniu nieważności małżeństwa.
Według tradycji łacińskiej małżonkowie są szafarzami i nawzajem udzielają sobie sakramentu małżeństwa, a swoją zgodę wypowiadają wobec Kościoła. Zgoda to wewnętrzny akt woli (a nie tylko jej zewnętrzne oświadczenie). To właśnie zgoda tworzy małżeństwo, dlatego jeśli nie ma zgody, to nie ma małżeństwa. Między innymi z tego powodu Kościół, po uprzednim zbadaniu sytuacji przez kompetentny Trybunał Kościelny, może orzec „nieważność małżeństwa”, a więc stwierdzić, że małżeństwo nigdy nie istniało.
Przedmiotem procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest akt woli, który konstytuuje małżeństwo. Nie należy zapominać, że aby małżeństwo było ważne, w czasie jego zawarcia muszą być spełnione warunki określone w prawie.
Małżeństwo może być uznane za nieważne tylko w określonych przez prawo kanoniczne przypadkach: jeśli ustalone zostanie, że w danej sprawie zaistniały tzw. przeszkody zrywające, braki w zakresie formy kanonicznej lub zgody małżeńskiej (przypadki te zostaną omówione w odrębnych wpisach).
W praktyce wskazać należy, że często orzeczenia sądów kościelnych w sprawach o nieważność małżeństwa opierają się na niezdolności jednego z małżonków do podjęcia obowiązków małżeńskich. Niezdolność ta może wynikać z choroby psychicznej lub innego zaburzenia, jak m.in. uzależnienie np. od alkoholu, narkotyków, pornografii, hazardu czy też całkowite podporządkowanie jednego z małżonków decyzjom jego rodziców.
Niniejszy wpis ma charakter uproszczony – niemożliwe jest bowiem opisanie w krótkim artykule całej problematyki stwierdzenia nieważności małżeństwa.